Dopiero od niedawna haft z Krajny Złotowskiej staje się znów tematem szczegółowych badań naukowych. Do takiego stanu rzeczy przyczyniły się działania Muzeum Ziemi Złotowskiej, miejscowej ludności oraz publikacje dr hab. Doroty Angutek.
Haft krajeński w środowisku etnografów nie został do końca zaakceptowany ze względu na utrwalenie niesłusznego poglądu, że jego powstanie było efektem inwencji i pomysłowości członkiń koła hafciarskiego z Więcborka. Na podstawie badań Doroty Angutek potwierdza się złożona geneza powstania haftu krajeńskiego. Hafciarki z Więcborka skopiowały wzór ludowy haftu z brzegu batystowej halki z Kobylnika (kolonii Skica) z 1910 roku (w latach 80. znajdującej się na ekspozycji w Chacie Krajeńskiej w miejscowości Stara Święta, obecnie miejscowość nazywa się Święta) i stworzyły na tej podstawie wzorniki w formie ołówkowych kopii. Należy podkreślić, że Krajna dzieli się na dwa subregiony: Krajnę Złotowską i Krajnę Nakielską. Podział ten nastąpił po Traktacie Wersalskim, ponieważ część zachodnia Krajny Złotowskiej pozostała w Prusach aż do końca 1945 roku. Rozbicie i izolacja obu części Krajny spowodowało wystąpienie i utrwalenie się różnic kulturowych między nimi.
Pierwszym etnografem, który na początku lat 70. XX wieku postawił hipotezę o istnieniu ludowego haftu krajeńskiego na Krajnie Złotowskiej był Jan Niedźwiecki, dyrektor Muzeum w Złotowie, później dyrektor Muzeum Okręgowego w Pile (publikacja Niedżwiecki, J., 1977, Zagadnienia współczesnej sztuki ludowej Krajny i Pałuk, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 7, s. 38.). Dzięki jego działaniom wraz z hafciarkami Martą Pierzyńską ze Złotowa i Celiną Bytowską z Krajenki, w latach 1971-1972 powstał pierwszy wzornik, a haft upowszechnił się powiecie złotowskim i pilskim.
Z kolei toruńska muzeolog i etnograf – Halina Mikułowska na początku lat 80. XX wieku świadomie przeniosła historyczne wzorce haftu krajeńskiego na stroje zespołu śpiewaczo-tanecznego działającego przy Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury (MGOK) w Kamieńcu Krajeńskim, czyli na tereny, gdzie prawdopodobnie nigdy nie występował.
Historia haftu krajeńskiego odmiany więcborskiej rozpoczęła się 1979 roku za sprawą trzech animatorek lokalnego życia kulturalnego: Jadwigi Domańskiej, Wandy Kindowej i Zofii Cybulskiej. Skopiowały one wzór pochodzący z halki z Kobylnika (znajdowała się ona wtedy w Chacie Krajeńskiej w Starej Świętej). Nauczały wzorów tego haftu m.in.: w kole „Igłą Malowaną” oraz rozpowszechniły go na imprezach plenerowych i jarmarkach.
Jan Niedźwiecki uważał, że pochodzenia haftu krajeńskiego należy doszukiwać się w hafcie kaszubskim. Z tezą tą zgadza się również Dorota Angutek, zwracając uwagę na identyczne motywy oraz podobny sposób ich stylizacji. (Publikacja Angutek D., 2017, Rekonstrukcja ludowego haftu krajeńskiego: stan badań, pochodzenie i wzór, „Lud” t. 101, s. 336)
Jednakże historyczny zasięg i okres jego występowania na Złotowszczyźnie nie jest jeszcze dokładnie określony, albowiem zachowane eksponaty pochodzące ze Skica, Radawnicy i Starej Świętej nie pozwalają stwierdzić czy mają one charakter inicjalny czy reliktowy. Dr hab. Dorota Angutek optuje za wariantem hipotetycznym, w myśl którego nieznani z imienia twórcy haftu krajeńskiego działali w pierwszych dekadach XX wieku i opierali się na popularnych na Krajnie Złotowskiej wzorach szkoły wdzydzkiej, czyli kaszubskiej.
Czas kształtowania się wzornictwa haftu krajeńskiego w jego odmianie ludowej przypada na lata od około 1900 do 1939 roku. W Muzeum Ziemi Złotowskiej zachowało się pięć artefaktów, z czego trzy to oryginały, które wykonane zostały w tym okresie. Pierwsza tkanina pochodzi ze Starej Świętej. Jest czarna atłasowa peleryna wykonana przez Różę Sieg. Pasmanteryjne zdobienia peleryny układają się we wzory haftu krajeńskiego, druga pochodzi z Kobylnika (koloni Skica) z około 1910 roku, trzecia to kańt Elżbiety Massel ze Starej Świętej (obecnie Świętej) z 1920 roku. Natomiast pozostałe to repliki tkanin z 1915 roku i z 1932 roku. Pierwsza z nich przedstawia kańt wykonany pierwotnie przez Mariannę Herudaj z Radawnicy, a replikowany przez Martę Pierzyńską w 1976 roku. Druga to kopia serwetki zrealizowanej przez Jadwigę Angutek w 1997 roku.
Haft oparty jest na czterech kolorach: błękit, niebieski, chabrowy i czarny. Składa się z motywów roślinnych, mających genezę sakralną: owoc granatu, lilie, dzwonki, niezapominajki, łodygi i czepy passiflory; funeralną: makówka oraz agrarną i chrystologiczną: kłosy zboża.
Ciekawe jest występowanie jako głównego motywu w hafcie, stylizowanego owocu granatu. Najprawdopodobniej zapożyczony został z dekoracji bielizny liturgicznej. Dobór motywów podyktowany został codziennym życiem chłopów krajeńskich. Podporządkowali oni swoje życie pracom rolnym oraz kultowi Matki Boskiej. Tak więc owoc granatu, lilie, makówki i dzwonki związane są z kultem maryjnym. Pozostałe z rolniczą działalnością chłopów.
Poszczególne elementy można scharakteryzować następująco:
-
owoc granatu – na Krajnie nazywany też tulipanem, gdyż przypomina przekrój cebuli tulipana, jest symbolem miłości ofiarnej i triumfu wiecznego życia nad śmiercią;
-
lilie – symbol niewinności i czystość Marii;
-
kłos zboża – z jednej strony to symbol paschalnego chleba, z drugiej podstawa żywienia ówczesnych chłopów;
-
makówka – nawiązuje do starych wierzeń przenikania świata zmarłych do świata żywych, choćby w okresie Bożego Narodzenia, gdy dusze wracają na ziemię do domostw, którymi się opiekują. Mak wykorzystywany był do przygotowywania potraw wigilijnych, jak też do tych, które wykorzystywano podczas obchodów „dziadów”.
Motywy przenikają się i uzupełniają. Trzy najważniejsze: granat, kłos i makówka symbolizują najważniejsze sfery życiowe ówczesnych chłopów – religię, życie i śmierć.
